Seminarium na temat postępowań cywilnych w zakresie ochrony danych osobowych – relacja

W Urzędzie Ochrony Danych Osobowych 6 listopada odbyło się seminarium „Postępowania cywilne w zakresie ochrony danych osobowych. Sądy powszechne i Prezes UODO jako gwaranci spójności stosowania RODO”, zorganizowane wspólnie przez UODO, Naczelną Radę Adwokacką oraz Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”.

Przedsięwzięcie stworzyło przestrzeń do dialogu, w którym przedstawiciele świata prawa, nauki i praktyki mogli się podzielić obserwacjami i propozycjami rozwiązań, odpowiadającymi na wyzwania związane z dynamicznym rozwojem orzecznictwa w obszarze ochrony danych osobowych.

Spotkanie otworzył prezes UODO Mirosław Wróblewski, dziękując adw. Przemysławowi Rosatiemu, prezesowi NRA, oraz SSR Bartłomiejowi Przymusińskiemu, prezesowi „Iustitii”, za niezwykle pozytywną reakcję na pomysł zorganizowania seminarium.

Jak zaznaczył prezes Urzędu, dyskusja o drodze cywilnoprawnej w sprawie naruszeń przepisów o ochronie danych osobowych nie odbywa się często, a zatem dyskusje tego rodzaju mają swoje specjalne znaczenie. Tym bardziej że droga cywilnoprawna w kwestiach odszkodowań za naruszenie przepisów o ochronie danych jest wykorzystywana w postępowaniach o wiele rzadziej niż droga prawno-administracyjna.

Prezes Mirosław Wróblewski przypomniał w tym kontekście o rosnącej z roku na rok liczbie napływających do Urzędu Ochrony Danych Osobowych skarg (w 2024 r. było to ponad 8 tys., z kolei liczba ta została już przekroczona w sierpniu br.). Z jednej strony cieszy to ekspertów UODO, bo świadczy o coraz większej świadomości obywateli o ochronie danych i ochronie prywatności, ale z drugiej strony zwiększa się ilość postępowań prowadzonych w sprawach skargowych przez Urząd w warunkach ograniczonych środków budżetowych i kadrowych. Na rozpatrywanie spraw wpływa też m.in. fakt, że administratorzy danych niewystarczająco współpracują z UODO, jeśli chodzi o udzielanie wyjaśnień.

„Zgłaszanych problemów, również w perspektywie odszkodowawczej, najprawdopodobniej będzie wkrótce jeszcze więcej, z racji rozwoju nowoczesnych technologii” - zauważył prezes Mirosław Wróblewski. Dodał też, że mamy do czynienia również ze wzrostem, prawie trzykrotnym, skarg transgranicznych, a to właśnie w sprawach transgranicznych możliwość stosowania zarówno środków administracyjnych, jak i cywilnoprawnych pokazuje, w jaki sposób można ulepszać system dochodzenia swoich praw w zakresie ochrony danych osobowych.

W trakcie otwarcia seminarium głos zabrali również SSR Bartłomiej Przymusiński, prezes „Iustitii” oraz adw. Przemysław Rosati, prezes NRA.

Jak zwrócił uwagę prezes „Iustitii”, każdy z prawników, który ma do czynienia ze sprawami cywilnymi, na pewno spotkał się ze sprawami ochrony danych osobowych. Coraz częściej widać także, że sprawy dotyczące ochrony danych to nie tylko kwestia RODO, ale przede wszystkim sprawa godności człowieka i jego wolności, bo Unia Europejska stworzyła w tym zakresie system wyjątkowy w skali światowej.

Sędzia Bartłomiej Przymusiński podkreślił, że z perspektywy sądów powszechnych temat ochrony danych jest niezwykle dynamiczny, gdyż sędziowie w salach sądowych nierzadko stają przed pytaniami, na które dziś nie ma jeszcze pełnych odpowiedzi, a przecież obywatel, który przekazuje swoje dane, musi mieć pewność, że państwo go realnie chroni. To kwestia wzajemnego zaufania w państwie. Prezes „Iustitii” w związku z tym zaznaczył, że tego rodzaju seminarium daje możliwość postawienia pytań i wyrażenia wątpliwości.

Natomiast adw. Przemysław Rosati dodał, że nawet najlepiej napisane przepisy dotyczące ochrony danych osobowych nigdy nie mają szansy zmaterializować się w postaci rozstrzygnięć wobec człowieka, jeśli same te normy nie będą oparte na pełnym rozumieniu problemu.

Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej zauważył również, że w ostatnim czasie w UODO nastąpiła zmiana filozofii prowadzenia spraw dotyczących ochrony danych. I jest to – według Przemysława Rosatiego – zasługa aktualnego prezesa Urzędu, który otworzył się na współpracę z partnerami społecznymi, a ta otwartość gwarantuje, że interesy obywatela zostaną prawidłowo zabezpieczone dzięki wspólnym dyskusjom i wypracowaniu spójnego rozumienia przepisów. Jak zwrócił uwagę prezes NRA, jest to działanie, za które odpowiedzialni są wszyscy – i dzięki temu żaden przepis prawa dotyczący ochrony danych nie pozostanie martwy.

W pierwszym panelu pt. „Ochrona danych osobowych w świetle art. 82 RODO” dr hab. Agnieszka Grzelak prof. ALK, zastępczyni Prezesa UODO, wygłosiła wykład „System ochrony danych osobowych w świetle art. 82 RODO (Prawo do odszkodowania i odpowiedzialność)”.

W swojej prelekcji wyjaśniła, że mamy w systemie trzy filary dochodzenia praw ochrony danych: cywilny, prawno-administracyjny (droga postępowania poprzez Prezesa UODO na podstawie RODO) i karny. Filar cywilny (art. 82 RODO) stanowi o prawie każdej osoby, której dane dotyczą, do odszkodowania za majątkową lub niemajątkową szkodę w związku z naruszeniem ochrony danych osobowych. Z kolei filar karny wynika z przepisów krajowych (podlega też RODO) i z art. 107 ustawy o ochronie danych osobowych.

Zastępczyni Prezesa UODO zaznaczyła, że w ostatnich latach nastąpił wzrost liczby spraw dotyczących art. 82 RODO, które trafiają do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, co jest o tyle znamienne, że art. 82 jest probierzem skuteczności całego systemu ochrony danych, gdyż pokazuje, czy UE gwarantuje kompensację, a nie tylko działanie formalne – z kolei właśnie działanie realne i kompensacja są powiązane z zasadniczymi prawami, zawartymi w Karcie Praw Podstawowych UE. W opinii Agnieszki Grzelak art. 82 RODO pozwala odpowiedzieć na pytanie, co obywatel właściwie zyskuje na gruncie ochrony danych – zatem, można powiedzieć, artykuł ten nie jest „paragrafem o pieniądzach”, ale dotyczy skuteczności filozofii RODO i skuteczności prawa.

Niestety – jak przyznała też zastępczyni Prezesa UODO – bardzo długo art. 82 funkcjonował na marginesie praktyki RODO, bo w świetle jupiterów znajdowały się skargi i reakcje organów nadzorczych na słynne sprawy wycieków danych osobowych. W pewnym momencie jednak zapadła większa liczba wyroków TSUE, które sprawiły, że art. 82 stał się autonomiczny, a nie dodatkowy, i w dość krótkim czasie nastąpiło w Trybunale przesunięcie akcentów postępowań w stronę ochrony cywilnej, wynikającej z RODO. Zatem dziś system działania w trybie cywilnym wychodzi z cienia postępowania administracyjnego.

W trakcie swojego wystąpienia Agnieszka Grzelak przedstawiła również definicje pojęcia szkody i wyjaśniła, że w zasadzie UE przyznała możliwość, aby to kraje członkowskie określały to pojęcie niezależnie w swoich systemach prawnych. Natomiast obecnie samo podstawowe pojęcie szkody wyraźnie się rozszerza – dzisiaj szkoda nie musi być konkretna, może być też związana ze sferą psychologii: emocji i odczuć. Chodzi jedynie o to, by każda szkoda została udowodniona. Według zastępczyni Prezesa UODO nastąpiło także przesunięcie znaczenia winy (w sensie etycznym) w stronę odpowiedzialności za podejmowane przez administratora środki zabezpieczające.

Agnieszka Grzelak zapewniła także, iż nic nie stoi na przeszkodzie, aby art. 82 RODO stał się też narzędziem w obszarze naruszeń spowodowanych błędami systemów sztucznej inteligencji.

W panelu pierwszym wykład pt. „Sądy i ich rola w systemie ochrony danych osobowych. Relacja pomiędzy postępowaniami cywilnymi a postępowaniami przed Prezesem UODO” zaprezentowała, dr hab. Magdalena Olczyk, prof. ALK, główny specjalista w Departamencie Prawa i Nowych Technologii UODO.

Ekspertka opowiedziała o roli informowania Prezesa UODO przez sądy o każdym wniesionym pozwie lub o prawomocnym orzeczeniu w sprawie naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych. Z kolei, jak podkreśliła, Prezes Urzędu ma też obowiązek informowania sądów o wszystkich okolicznościach toczącej się tożsamej sprawy w Urzędzie, i przypomniała, że niedawno prezes Mirosław Wróblewski zaproponował schematy formularzy informacyjnych, które można wykorzystywać we wzajemnym informowaniu się Prezesów sądów apelacyjnych i Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych.

Magdalena Olczyk przedstawiła także statystykę, z której wynika, że w tym momencie w systemie UODO figuruje ponad 160 spraw, o których rezultacie sądy powiadomiły Prezesa Urzędu – widać również wzrost tej liczby w porównaniu z poprzednimi latami.

Wykład pt. „Pozycja procesowa Prezesa UODO w kontekście cywilnoprawnym ochrony danych osobowych” zaprezentowała Monika Krasińska, dyrektor Departamentu Prawa i Nowych Technologii w UODO, skupiając się w nim na kwestii niezależności Prezesa Urzędu.

Jak podkreśliła, aspekt niezależności Prezesa UODO stanowi fundament w postępowaniach przed sądami i leży również w interesie administratorów, a sama niezależność organu nadzorczego wpisuje się w szerszy pryzmat zapewniania kontroli ochrony danych osobowych w UE – to efekt zarówno szeregu motywów RODO, jak i samych przepisów rozporządzenia ogólnego (np. art. 51 czy 52).

„Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych nigdy w jakikolwiek sposób nie może podlegać jakimkolwiek wpływom zewnętrznym” – wskazała dyrektor DPiNT.

Monika Krasińska w dalszej części swojego wystąpienia wyjaśniła też, iż nad wyraz ważne jest to, że Prezes UODO zawsze ma prawo przedstawić przed sądem stanowisko w danej sprawie, jeśli tylko uznaje, że przemawia za tym interes publiczny. Widać w tym zresztą zasadę nieistnienia jakiegokolwiek interesu indywidualnego organu nadzorczego – nie występuje on w imieniu żadnej ze stron postępowania.

W trakcie panelu drugiego pt. „Postępowania cywilne w zakresie ochrony danych osobowych. Udział Prezesa UODO w postępowaniu sądowym” głos zabrali radca prawny Adam Szczepanik, Koordynator Pomocy Prawnej w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie, Jacek Sotomski – sędzia Sądu Apelacyjnego w Warszawie, oraz Małgorzata Stanek – sędzia Sądu Apelacyjnego w Łodzi i członkini Komisji Rewizyjnej SSP „Iustitia”.

Adam Szczepanik zwrócił uwagę, że w dzisiejszej praktyce postępowań sądy powszechne w swoich orzeczeniach odwołują się jednak głównie do ochrony dóbr cywilnych, a nie do art. 82 RODO, co w przyszłości może się zmienić. Należy też pamiętać, że sąd w postępowaniu cywilnym nierzadko jest związany decyzją Prezesa UODO, który np. stwierdza, że nastąpiło naruszenie przepisów o ochronie danych osobowych. Z tą decyzją nie podejmuje się dyskusji – wywołuje to jednak pewne kontrowersje prawne, np. zakłóca prawo sądu do własnej oceny materiału dowodowego. W przekonaniu Adama Szczepanika otwiera to pole do bardzo szerokiej dyskusji.

Sędzia Jacek Sotomski uważa, że obowiązek informacyjny Prezesa UODO wobec sądu jest nawet ważniejszy niż obowiązek informacyjny sądu względem Prezesa Urzędu. Jak również powiedział, rzeczywiście daje się zauważyć, że istnieje problem na linii komunikacji sądy powszechne – UODO w zakresie sposobu informowania i zakresu przekazywanych sobie wzajemnie informacji, i jest to problem, nad którym trzeba się szczególnie pochylić.

Sędzia Małgorzata Stanek opowiedziała z kolei o kwestiach, które mogą być powodem do przedstawienia przez Prezesa UODO przed sądem powszechnym okoliczności dotyczących sprawy naruszenia przepisów o ochronie danych. Powód taki musi być bowiem istotny.

W części trzeciej seminarium, moderowanej przez Artura Klepackiego – dyrektora Departamentu Informatyki i Cyberbezpieczeństwa UODO – odbyła się dyskusja panelowa o ochronie osób, których dane dotyczą, w postępowaniach przed sądami powszechnymi. Wzięli w niej udział Aleksandra Węgrzynowicz z Akademii Leona Koźmińskiego, adwokaci Maciej Ślusarek i Maciej Gawroński oraz Wojciech Klicki, członek Społecznego Zespołu Ekspertów przy Prezesie UODO.

Aleksandra Węgrzynowicz przedstawiła m.in. zagadnienie możliwości dochodzenia roszczeń w postępowaniach grupowych przed sądami cywilnymi.

Maciej Ślusarek wskazał zaś na kwestię zadośćuczynień oraz odszkodowań orzekanych w postępowaniach cywilnych i stwierdził, że jeśli nie wpływają one na zmianę polityki administratorów danych, to nie spełniają funkcji kompensacyjnej, a zatem realnie nie wpływają na poprawę jakości standardów ochrony danych osobowych.

Maciej Gawroński z kolei opowiedział o problemach związanych z lukami w przepisach, dotyczących choćby reklam i postów sponsorowanych w mediach społecznościowych oraz o trudnościach, które powstają przez to w postępowaniach cywilnych.

Wojciech Klicki przytoczył sprawę pozwu cywilnego przeciwko Poczcie Polskiej, dotyczącego tzw. wyborów korespondencyjnych z 2020 r. Pozew dotyczył bezprawnego przetwarzania przez PP numerów PESEL obywateli uprawnionych do głosowania. Mimo to sąd pierwszej instancji orzekł, iż Poczta Polska  miała wówczas prawo do przetwarzania tych danych osobowych. Jak dodał Wojciech Klicki, wiele wskazuje na to, że Prezes UODO – jako organ nadzorczy, który na Pocztę Polską nałożył administracyjną karę pieniężną w tej sprawie – zamierza skorzystać ze swojego uprawnienia i wypowiedzieć się przed sądem, przedstawiając swoją opinię w procesie apelacyjnym.

W panelu podsumowującym głos zabrali Mirosław Wróblewski, sędzia Bartłomiej Przymusiński oraz adw. dr hab. Dariusz Mucha, Profesor Uniwersytetu Opolskiego.

Mirosław Wróblewski przyznał, że istnieje wiele wątpliwości w sprawie roli Prezesa UODO w postępowaniach cywilnych. To materia, która w jego przekonaniu wymaga pogłębionej pracy. Jak wyjaśnił, w UODO zbierane są wnioski z siedmioletniego już funkcjonowania RODO i będą one prezentowane jako konkluzje dla inicjatyw legislacyjnych.

Sędzia Bartłomiej Przymusiński stwierdził, że niewątpliwie zauważalne są braki w regulacjach prawnych, co widać choćby na linii komunikacji sądy – organ nadzorczy. Prezes „Iustitii” jest poza tym przekonany, że zachodzi ogromna potrzeba szkoleń sędziów na temat regulacji wynikających z RODO.

Adw. dr hab. Dariusz Mucha wskazał na poważny problem dotyczący ochrony danych osobowych podczas rozpraw w salach sądowych, który dalece wykracza poza kwestię komunikacji między instytucjami i organami.

Organizatorzy seminarium wyrażają nadzieję, że stanie się ono wartościowym głosem w dyskusji dotyczącej roli sądów i Prezesa UODO w kształtowaniu jednolitego i spójnego orzecznictwa z ogólnym rozporządzeniem o ochronie danych.